«The Story of the Kings of Rome» de Edwards: texto y vídeos ‹ Latín (2023)

The Story of the Kings of Rome es una obra publicada en 1903 por Gerald Maclean Edwards (1857-1924). Es una adaptación de los capítulos correspondientes, del primer libro, del Ab urbe condita de Tito Livio.

En palabras (traducidas y resumidas) del autor:

Estas historias del primer libro de Livio han sido simplificadas considerablemente, especialmente en los primeros capítulos. En la parte final del libro, con menos modificaciones, creo que se han conservado mejor la belleza y el vigor del estilo de Livio. Se verá que mi texto, aunque simple y claro, contiene una gran cantidad de vocabulario y estilo útiles del latín.

No he visto que esta obra se considere un reader, o sea, una obra para ser leída directamente. De hecho, incluso el principio no es especialmente fácil, a pesar de estar bastante simplificado y adaptado. Por tanto, no ha de entenderse que esta adaptación sea fácil de abordar.

Por lo general, sí me parece un texto más fácil que cualquier otro texto latino sin adaptar, incluso de los autores menos difíciles, por lo que es un buen calentamiento antes de entrar de lleno en César o Salustio.

Además de haber finalizado la parte fundamental del curso de latín desde cero, recomiendo haber terminado con razonable fluidez textos modernos más fáciles comoEpitome historiae sacrae yFabulae faciles.

👉 En los vídeos no analizaremos, sino que iré traduciendo directamente. Solo me detendré a dar explicaciones gramaticales cuando sean de especial interés o dificultad. También comentaremos la interpretación del texto y las referencias históricas, culturales, etc.

1. Nacimiento y primeros años de Rómulo y Remo

Rea Silvia, Albana sacerdos, geminos pueros edidit. Amulius, rex crudelis, Silviam in custodiam dedit; pueros in profluentem aquam mitti iussit. Forte eo tempore super ripas Tiberis effusus erat. Itaque in proxima eluvie pueri sunt expositi. Paulisper alveus, in quo iacent, huc illuc fluitat. Tandem tenuis aqua eos in sicco destituit. Simul lupa sitiens ex montibus, qui circa sunt, ad puerilem vagitum cursum flexit. Mox eam lingua lambentem pueros Faustulus, magister regii pecoris, invenit; qui Larentiae uxori eos educandos dedit.

Ita geniti nutritique sunt Romulus et Remus. Postea, iam adulti, venando saltus peragrant. Hinc robur corporibus animisque sumunt. Nec iam feras tantum agitant; sed in latrones praeda onustos faciunt impetus. Pastoribus rapta dividunt, et cum his seria ac iocos peragunt.

2. La nueva ciudad; los augurios; la muerte de Remo

Mox Romulus Remusque volebant in iis locis, ubi educati erant, urbem condere. Hinc foedum certamen a miti principio ortum est. Namque, quoniam gemini erant, aetas discrimen inter eos facere non poterat. «Uter», inquiunt, «nomen novae urbi dabit? Uter conditam imperio reget?».

Deos igitur augurio consulunt. Cuius causa templa capiunt, Palatium Romulus, Remus Aventinum. Priori Remo signum venit; cui sex vultures cito apparent. Hoc nuntiatio, duodecim Romulo sese ostendunt. Utrumque regem sui comites salutaverunt. Tempore enim illi, hi numero avium regnum sibi vindicabant.

Inde cum magnis clamoribus congressi, ad caedem vertuntur. Ludibrio fratris Remus novos transiluit muros. Statim ab irato Romulo ictus cecidit. Tunc ille, «Sic», inquit, «pereat, quicumque alius transiliet moenia mea». Ita solus potitus est imperio Romulus; condita urbs conditoris nomine appellata est.

3. La mención del culto a Hércules presenta la historia de Hércules y Caco

Palatium primum, in quo ipse educatus erat, Romulus munivit. Sacra Graeco ritu Herculi facit. Hercules in ea loca, Geryone interempto, boves mira specie abegerat. Deinde prope Tiberim fluvium in loco herbido, ut pabulo laeto reficeret armentum, ipse, fessus via, procubuit. Ibi eum cibo vinoque gravatum sopor oppressit.

Pastor accola eius loci, nomine Cacus, ferox viribus, boum pulchritudine captus est. Tantam praedam avertendi cupidus, haec secum reputat: «Si armentum in speluncam meam compulero, nonne ipsa vestigia quaerentem dominum eo deducent?». Itaque aversas boves, eximia quamque forma, caudis in speluncam traxit.

Prima luce Hercules somno excitus est. Cum boves perlustrasset oculis, partem abesse sensit. Pergit ad proximam speluncam, si forte eo vestigia ferrent. Ubi ea omnia foras versa vidit, incertus animi, agere porro armentum coepit. Deinde boves quaedam desiderio relictarum, ut fit, mugiebant. Statim reddita est vox boum ex spelunca. Cum Hercules illuc properasset, Cacus eum vi prohibere conatus est. Sed ictus clava, auxilium pastorum nequiquam invocans, poenas dedit.

4. Crecimiento de Roma; la acogida; rapto de las sabinas; una pequeña guerra

Urbs Roma crescebat munitionibus, cum in spe futurae multitudinis Romulus aedificaret. Deinde novos incolas allicere volebat, ne vana urbis magnitudo esset. Ita locum, qui nunc inter duos lucos saeptus est, asylum aperit. Eo ex finitimis populis magna turba, avida novarum rerum, perfugit. Virium regem haud paenitet. Tum consilii cupidus, centum creat senatores, qui patres etiam dicuntur; filiique eorum patricii appellantur.

Iam res Romana maxime valebat; sed manifesta erat penuria mulierum. Romulus igitur legatos circa vicinas gentes misit, qui societatem conubiumque novo populo peterent. Nusquam autem benigne legatio audita est. Adeo finitimi simul Romam spernebant, simul tantam molem in medio crescentem metuebant. Plerique etiam rogitant: «Num feminis quoque asylum aperuistis?».

Aegre id Romani passi sunt; haud dubie ad vim spectare res coepit. Romulus ludos sollemnes ex industria parat. Finitimi ad spectaculum hospitaliter invitantur. Inter eos Sabinorum omnis multitudo cum liberis ac coniugibus venit. Dum ludos mirantur, tum ex composito vis oritur; signoque dato iuventus Romana ad rapiendas virgines discurrit. Turbato per metum ludicro, Sabini parentes profugiunt; incusant hospitium violatum, deosque invocant. Mox animi raptarum mitigati sunt; matrimonio contentae quiescebant.

Sed parentes sordida veste lacrimisque et querellis congregabantur ad Titum Tatium, regem Sabinorum. Lente agere his Tatius visus est. Itaque ipsi tres populi, ad quos eius iniuriae pars pertinebat, communiter bellum parant. Effuse vastantibus fit obvius cum exercitu Romulus; levique certamine docet vanam sine viribus iram esse.

5. Otra guerra; la traición de Tarpeya; extraño final de una batalla; los romanos y los sabinos forman un estado

Postea Sabini acrius rem gerunt. Iam nihil per iram actum est; nec ostenderunt bellum priusquam intulerunt. Consilio etiam additus dolus. Spurius Tarpeius Romanae arci praeerat. Huius filiam Tarpeiam Tatius nova quadam mercede corrumpit, ut armatos in arcem accipiat. Vulgo Sabini aureas armillas bracchio laevo gemmatos anulos habebant. Tarpeia igitur, de pretio proditionis suae rogata, respondit: «Date mihi quod in sinistris manibus habetis». Itaque, in arcem accepti, perfidam virginem scutis obrutam necavere.

Tenuere tamen arcem Sabini; atque postero die acerrime utrimque pugnatum est. Sed res Romana erat superior. Tum Sabinae mulieres, quarum ex iniuria bellum ortum erat, crinibus passis inter tela volantia se inferre; impetu facto, dirimere infestas acies; hic patres, illic viros orare, ne sanguine nefando soceri generique se respergerent. Haec quoque clamitant: «Si conubii atque adfinitatis vos piget, in nos vertite iras. Nos causa vulnerum ac caedium viris ac parentibus sumus. Perire malumus quam viduae aut orbae vivere».

Movet res multitudinem ac duces. Repentina fit quies; inde ad foedus faciendum duces prodeunt. Nec pacem modo, sed civitatem unam ex duabus faciunt; regnum consociant; imperium omne conferunt Romam.

6. La desaparición de Rómulo

Immortalibus perfectis operibus, forte Romulus exercitum recensebat. Subito coorta tempestas, cum magno fragore tonitrubusque, tam denso regem operuit nimbo, ut conspectum eius populo abstulerit; nec deinde in terris Romulus fuit. Mox serena et tranquilla lux rediit. Romana pubes, sedato tandem pavore, vacuam sedem regiam vidit.

Satis credebant patribus, qui proximi steterant, sublimem raptum esse procella. Tamen, velut orbitatis metu icti, maesti diu silebant. Deinde deum deo natum, regem parentemque urbis Romanae, salvere Romulum iubent. Precibus exposcunt ut propitius suam semper sospitet progeniem. Fuisse credo aliquos, qui discerptum regem patrum manibus taciti arguerent. Manavit enim haec quoque fama, sed perobscura; illam alteram admiratio viri et pavor praesens nobilitavit.

Consilio etiam unius hominis rei fides additur. Namque Proculus Iulius, sollicita civitate desiderio regis et infensa patribus, in contionem prodit. «Romulus», inquit, «Quirites, parens huius urbis, hodie prima luce, caelo repente delapsus, se mihi obvium dedit. Perfusus horrore, venerabundus adstiti, petens precibus ut contra intueri fas esset». «Abi, nuntia», inquit, «Romanis, caelestes ita velle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit. Proinde rem militarem colant; sciantque et ita posteris tradant, nullas opes humanas armis Romanis resistere posse». «Haec», inquit, «locutus, sublimis abiit». Illi viro haec nuntianti maxime creditur. Desiderium Romuli apud plebem exercitumque, facta fide immortalitatis, lenitum est.

7. El reinado de Numa, segundo rey de Roma

Inclita iustitia religioque eo tempore Numae Pompilii erat. Curibus Sabinis habitabat, vir consultissimus omnis divini atque humani iuris. Patres Romani inclinari opes ad Sabinos, rege inde sumpto, intellegunt. Tamen, neminem praeferre illi viro ausi, ad unum omnes Numae regnum deferendum decernunt.

Ille accitus, sicut Romulus augurio regnum adeptus est, de se quoque deos consuli iussit. Inde ab augure deductus in arcem, in lapide ad meridiem versus consedit. Augur ad laevam eius, capite velato, sedem cepit, dextra manu lituum tenens. Tum, lituo in laevam manum translato, dextra in caput Numae imposita, precatus ita est: «Iuppiter pater, si est fas hunc Numam Pompilium, cuius ego caput teneo, regem Romae esse, tu signa certa da nobis». Tum peregit verbis auspicia, quae mitti vellet. Quibus missis, declaratus rex de templo descendit.

Is, regno ita potitus, urbem novam, conditam vi et armis, legibus ac moribus de integro condere parat. Omnium primum multitudini iniciendum deorum metum ratus est; qui descendere ad animos sine aliquo commento miraculi non poterat. Ita simulat sibi cum dea Egeria congressus nocturnos esse. Eius se monitu, quae acceptissima diis essent, sacra instituere affirmat. Idem ad cursus lunae in duodecim menses describit annum. Omnium tamen maximum eius operum fuit tutela haud minor pacis quam regni. Ita duo deinceps reges, alius alia via, ille bello, hic pace, civitatem auxerunt. Romulus septem et triginta regnavit annos, Numa tres et quadraginta.

8. Tulo Hostilio, el tercer rey, y su carácter belicoso

Post mortem Numae Tullum Hostilium regem esse populus iussit. Hic non solum proximo regi dissimilis, sed ferocior etiam quam Romulus fuit. Senescere civitatem otio ratus, causas belli undique quaerebat. Forte agrestes Romani ex Albano agro, Albani ex Romano praedas agebant. Hinc, Tullo auctore, ortum est bellum. Albani priores ingenti exercitu impetum faciunt; castra ab urbe quinque millia passuum locant.

In his castris Cluilius, Albanus rex, moritur. Dictatorem Albani Mettium Fufetium creant. Is legatum praemisit, qui Tullo nuntiaret opus esse colloquio, priusquam dimicarent. Cum paucis procerum in medium duces procedunt. Ibi infit Albanus: «Cupido imperii duos cognatos vicinosque populos ad arma stimulat. Non contenti libertate certa, in dubiam imperii servitiique aleam imus. Itaque, si nos di amant, ineamus aliquam viam, qua hoc certamen sine multo sanguine decerni possit». Haud displicet res Tullo. Mox ratio initur, cui et fortuna ipsa praebuit materiam.

9. Combate entre los Horacios y los Curiacios

Forte in duobus exercitibus erant trigemini fratres, nec aetate nec viribus dispares. Horatios Curiatiosque fuisse satis constat. Tamen in re tam clara nominum error manet, utrius populi Horatii, utrius Curiatii fuerint. Plures tamen invenio auctores qui Romanos Horatios vocent. Hos ut sequar inclinat animus. Priusquam dimicarent, foedus ictum est inter Romanos et Albanos, ut, cuius populi cives vicissent, is alteri populo imperitaret.

Deinde trigemini arma capiunt; feroces in medium inter duas acies procedunt. Consederant utrimque pro castris duo exercitus; erecti suspensique animo intenduntur. Datur signum, infestisque armis terni iuvenes, magnorum exercituum animos gerentes, concurrunt. Ut primo statim concursu increpuere arma, micantesque fulsere gladii, horror ingens spectantes perstringit; torpebat vox spiritusque. Duo Romani, super alium alius, vulneratis tribus Albanis, exspirantes corruerunt. Cum conclamasset guadio Albanus exercitus, Romanas legiones spes tota, nondum tamen cura, deseruerat.

Unum Romanum tres Curiatii circumsteterant; forte is integer fuit. Ergo, ut segregaret pugnam eorum, capessit fugam. Iam aliquantum spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, cum respiciens videt magnis intervallis sequentes. Unus haud procul aberat; in quem magno impetu rediit. Et dum Albanus exercitus inclamat Curiatiis, uti opem ferant fratri, iam Horatius, caeso hoste, secundam pugnam petebat. Tum clamore Romani adiuvant militem suum; et ille defungi praelio festinat. Priusquam alter, qui non procul aberat, consequi posset, alterum Curiatium conficit.

Itaque aequato Marte singuli supererant, sed nec spe nec viribus pares. Alter, intactus ferro et geminata victoria ferox, certamen tertium inibat; alter, fessum vulnere, fessum cursu trahens corpus, victusque fratrum ante se strage, victori obicitur hosti. Nec illud praelium fuit. Romanus exultans gladium in iugulo defigit; iacentem spoliat. Amici ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt, eo maiore cum gaudio, quo prope metum res fuerat. Ad sepulturam inde suorum, nequaquam paribus animis, vertuntur, imperio alteri aucti, alteri dicioni alienae subiecti.

10. Horacio mata a su hermana; su juicio

Horatius ibat trigemina spolia prae se gerens. Cui soror virgo, quae desponsa uni ex Curiatiis fuerat, obvia ante portam Capenam fuit. Cognitoque super humeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, solvit crines et flebiliter nomine sponsum mortuum appellat. Movet ferocis iuvenis animum comploratio sororis in victoria sua tantoque gaudio publico. Itaque stricto gladio, simul verbis increpans, transfigit puellam. «Abi hinc cum immaturo amore ad sponsum», inquit, «oblita fratrum mortuorum vivique, oblita patriae. Sic eat quaecumque Romana lugebit hostem».

Atrox visum id facinus patribus plebique; sed recens meritum facto obstabat. Tamen raptus est in ius ad regem. Tum Horatius, auctore Tullo, clemente legis interprete, «Provoco», inquit. Ita de provocatione certatum est ad populum. Publius Horatius pater proclamavit se filiam iure caesam iudicare. Orabat deinde ne se, quem cum egregia stirpe conspexissent, orbum liberis facerent. Inter haec senex iuvenem amplexus, «Huncine», aiebat, «quem modo ovantem vidistis, sub furca vinctum inter verbera et cruciatus videre potestis? I, lictor, colliga manus, quae paulo ante armatae imperium populo Romano pepererunt. I, caput obnube liberatoris urbis huius; arbore infelici suspende; verbera, modo inter illa spolia hostium, modo inter sepulcra Curiatiorum». Non tulit populus nec patris lacrimas nec ipsius parem in omni periculo animum; absolvitque eum magis admiratione virtutis quam iure causae.

11. Guerra con Fidenas y Veyes; la traición de Mecio y su castigo; Tulo expulsa a los albanos de Roma

Nec diu pax Albana mansit. Invidia vulgi, quod tribus militibus fortuna publica commissa fuerit, Mettium corrupit. Qui ad bellum palam alios concitat populos, suis per speciem societatis proditionem reservat. Fidenates, colonia Romana, Veientibus sociis adsumptis, ad arma incitantur. Cum Fidenae aperte descissent, Tullus, Mettio exercituque eius ab Alba accito, contra hostes profectus est. Fuso Fidenatium cornu, in Veientes ferocior redit. Nec illi tulere impetum; sed ab effusa fuga flumen obiectum ab tergo arcebat. Quo postquam fuga inclinavit, alii, arma foede iactantes, in aquam caeci ruebant; alii, dum cunctantur in ripis, inter fugae pugnaeque consilium oppressi. Non alia ante Romana pugna atrocior fuit.

In hoc certamine regi Romano manifesta fuit Metti perfidia. Is Tullo devictos hostes gratulatur; contra Tullus Mettium benigne alloquitur. Centuriones tamen Romani eum armati circumsistunt. Rex sic Albanis orsus est: «Quod felix faustumque sit — populum omnem Albanum Romam traducere in animo est, unam urbem, unam rem publicam facere». Ad haec Albana pubes, inermis ab armatis saepta, communi metu cogente, silentium tenet. Tum Tullus, «Metti Fufeti», inquit, «quoniam tuum insanabile ingenium est, at tu tuo supplicio doce humanum genus ea sancta credere, quae a te violata sunt. Ut igitur paulo ante animum inter Fidenates Romanosque ancipitem gessisti, ita iam corpus passim distrahendum dabis». Exinde duabus admotis quadrigis, in currus earum illigat Mettium. Deinde in diversum iter equi concitati lacerum proditoris corpus distraxere.

Inter haec iam praemissi Albam erant equites, qui multitudinem traducerent Romam. Legiones deinde ductae ad diruendam urbem. Egressis Albanis, Romani omnia tecta adaequant solo; unaque hora quadringentorum annorum opus, per quos Alba steterat, excidio ac ruinis dedere. Templis tamen deum —ita enim edictum a rege erat— temperatum est. Roma interim crescit Albae ruinis. Duplicatur civium numerus; caelius mons additur urbi. Principes Albanorum Tullus in senatum legit.

12. Anco Marcio, el cuarto rey; adiciones a la ciudad; la llegada de los Tarquinios

Tullus magna gloria belli regnavit annos duos et triginta. Quo mortuo, Ancum Marcium, Numae nepotem, regem populus creavit; patres fuere auctores. Civibus otii cupidis et finitimis civitatibus facta spes novum regem avi in instituta abiturum. Igitur Latini, cum quibus, Tullo regnante, ictum foedus erat, sustulerant animos. Cum incursionem in agrum Romanum fecissent, repetentibus res Romanis superbe responsum reddunt; namque desidem Romanum regem inter sacella et aras acturum esse regnum rati sunt. Ancus tamen, exercitu novo conscripto, urbes quasdam Latinorum vi cepit.

Secutus morem regum priorum, qui rem Romanam auxerant hostibus in civitatem accipiendis, multitudinem omnem Romam traduxit, et cum circa Palatium, sedem veterem Romanorum, Sabini Capitolium atque arcem, Caelium montem Albani implessent, Aventinum novae multitudini datum. Ianiculum quoque adiectum. Id non muro solum, sed etiam ponte Sublicio, tum primum in Tiberi facto, coniungi urbi placuit. Quiritium quoque fossa, had parvum munimentum, Anci regis opus est. Carcer ad terrorem crescentis audaciae media urbe, imminens foro, aedificatur. Nec urbs tantum hoc rege crevit, sed etiam ager finesque. Silva Mesia Veientibus adempta; usque ad mare imperium prolatum; et in ore Tiberis Ostia urbs condita; salinae circa factae.

Anco regnante, Lucumo, vir impiger ac divitiis potens, Romam migravit spe magni honoris; cuius adipiscendi Tarquiniis —nam ibi quoque peregrinus erat— facultas non fuerat. Ducta etiam in matrimonium Tanaquil, summo loco nata, spernentibus Etruscis Lucumonem, ferre indignitatem non potuit. Oblita ingenitae erga patriam caritatis, dummodo virum honoratum videret, consilium migrandi a Tarquiniis cepit. Roma ad id potissima visa est. In novo populo, ubi omnis repentina nobilitas esset, sperabant futurum locum forti ac strenuo viro.

Sublatis itaque rebus, migranr Romam. Ad Ianiculum forte ventum erat; ibi ei, carpento sedenti cum uxore, aquila demissa pilleum aufert, superque carpentum cum magno clangore volitans rursus capiti apte reponit; inde sublimis abit. Accepisse id augurium laeta dicitur Tanaquil, perita, ut vulgo Etrusci, caelestium prodigiorum mulier. Excelsa et alta sperare complexa virum iubet. Has spes secum portantes, urbem ingressi sunt. Lucumo L. Tarquinius Priscus appellatus est. Mox in regiam de eo fama perlata est. In amicitiam a rege acceptus, publicis pariter ac privatis consiliis militiae domique intererat. In omnibus rebus spectatus, postremo tutor etiam liberis regis testamento institutus est.

13. Tarquinio Prisco, el quinto rey; sus guerras; la navaja y la lima

Regnavit Ancus annos quattuor et viginti, cuilibet superiorum regum belli pacisque artibus et gloria par. Iam filii eius adolescebant. Eo magis Tarquinius instare, ut quam primum comitia regi creando fierent. Quibus indictis, sub tempus pueros venatum misit. Isque primus et petiisse ambitiose regnum et orationem dicitur habuisse ad conciliandos plebis animos compositam. Ingenti consensu populus Romanus eum regnare iussit.

Ille bellum primum cum Latinis gessit; praedaque inde maxima revecta, ludos opulentius quam priores reges fecit. Tunc primum circo, qui nunc maximus dicitur, designatus locus est. Muro quoque lapideo circumdare urbem parabat, cum Sabinum bellum coeptis intervenit. Adeoque ea subita res fuit, ut Anienem transirent hostes, priusquam prohibere exercitus Romanus posset. Itaque trepidatum Romae est. Et primo dubia victoria, magna utrimque caede pugnatum est. Reductis deinde in castra hostium copiis, datur spatium Romanis ad parandum de integro bellum.

Tarquinius, equitem maxime suis deesse viribus ratus, centurias equitum vult constituere. Negat Attius Navius, inclitus eo tempore augur, hoc fieri posse, nisi aves coepto favissent. Iratus rex, «Age», inquit, «divine tu, dic, fierine possit quod nunc ego mente concipio». Cum ille augurio rem expertus futuram dixisset, «Atqui hoc animo agitavi», inquit, «te novacula cotem discissurum. Cape haec, et perage quod aves tuae fieri posse portendunt». Tum illum haud cunctanter discidisse cotem ferunt. Statua Atti capite velato, quo in loco res acta est, in comitio fuit. Cotem quoque eodem loco sitam fuisse memorant, ut esset miraculi eius monumentum. Auguriis certe tantus honor accessit, ut nihil belli domique postea, nisi auspicato, gereretur, concilia populi exercitusque vocati, ubi aves non admisissent, dirimerentur.

Mox iterum cum Sabinis confligitur. Iam viribus creverat Romanus exercitus; ex occulto etiam additur dolus. Missi sunt qui magnam vim lignorum, in ripa Anienis iacentem, in flumen ardentem conicerent. Ventoque iuvante, accensa ligna, cum sublicis haererent, pontem incendunt. Ea quoque res in pugna terrorem tulit Sabinis, et fugam impediit; multique mortales, cum hostem effugissent, in flumine ipso periere. Quorum arma fluitantia ad urbem, visa in Tiberi, priusquam nuntiari posset, insignem victoriam fecere. Bello Sabino perfecto, Tarquinius triumphans Romam redit. Inde Latinis bellum fecit. Ad singula oppida circumferendo arma, omne nomen Latinum domuit. Pax deinde est facta.

14. Servio Tulio; el milagro de su infancia

Eo tempore in regia prodigium visum, eventuque mirabile fuit. Puero dormienti, cui Servio Tullio fuit nomen, caput arsisse ferunt multorum in conspectu. Plurimo igitur clamore orto, cum quidam familiarium aquam ad restinguendum ferret, a regina retentus est; quae, sedato tumultu, moveri vetuit puerum, donec sua sponte experrectus esset. Mox cum somno flamma quoque abiit. Tum, abducto in secretum viro, Tanaquil, «Viden tu puerum hunc», inquit, «quem tam humili cultu educamus? Scire licet hunc lumen quondam rebus nostris dubiis futurum praesidiumque regiae afflictae. Proinde materiam ingentis decoris omni indulgentia nostra nutriamus». Inde puer in caritate atque honore erat. Evenit facile quod diis cordi est; iuvenis evasit vere indolis regiae; et, cum quaereretur gener Tarquinio, filiam ei suam rex despondit. Tantus illi honos habitus credere prohibet serva natum eum parvumque ipsum servisse.

15. Asesinato de Tarquinio Prisco; entereza de Tanaquil

Duodequadragesimo ferme anno, ex quo regnare coeperat Tarquinius, non apud regem modo, sed apud patres plebemque, maximo honore Servius Tullius erat. Tum Anci filii duo putabant praecipue id domus suae regiae dedecus fore, si non modo advenis, sed servis etiam regnum pateret. Servium enim serva natum esse affirmabant. Ferro igitur eam arcere contumeliam statuunt; ipsi regi insidias parant. Ex pastoribus duo ferocissimi delecti ad facinus. In vestibulo regiae tumultuosissime, specie rixae, in se omnes apparitores regis convertunt. Inde, cum ambo regem appellarent, vocatu ad ipsum pergunt. Primo vociferari et certatim alter alteri obstrepere. Coerciti a lictore et iussi invicem dicere, tandem obloqui desistunt. Unus rem ex composito orditur. Dum intentus in eum se rex avertit, alter elatam securim in caput deiecit, relictoque in vulnere telo, ambo se foras eiciunt.

Tarquinium moribundum cum qui circa erant excepissent, illos fugientes lictores comprehendunt. Clamor inde concursusque mirantium. Tanaquil inter tumultum claudi regiam iubet. Servio propere accito cum paene exsanguem virum ostendisset, dextram tenens orat, ne inultam esse mortem soceri sinat. «Tuum est», inquit, «Servi, si vir es, regnum, non eorum qui alienis manibus pessimum facinus fecere. Erige te deosque duces sequere, qui clarum hoc fore caput, divino quondam circumfuso igni, portenderunt. Nunc te illa caelestis excitet flamma; nunc expergiscere vere. Et nos peregrini regnavimus. Qui sis, non unde natus sis, reputa. Si tua re subita consilia torpent, at tu mea sequere».

Cum clamor impetusque multitudinis vix sustineri posset, ex superiore parte aedium per fenestras populum Tanaquil alloquitur. Iubet bono animo esse; sopitum fuisse regem affirmat subito ictu; ferrum haud alte in corpus descendisse; iam ad se eum redisse; inspectum vulnus, absterso cruore; omnia salubria esse; mox ipsum eos visuros; interim Servium Tullium iura redditurum, obiturumque alia regis munia esse.

16. Servio Tulio, el sexto rey; su trabajo

Servius cum trabea et lictoribus prodit; ac sede regia sedens alia decernit, de aliis se regem consulturum esse simulat. Itaque per aliquot dies, cum iam exspirasset Tarquinius, celata morte suas opes firmavit. Tum demum palam factum est comploratione in regia orta. Servius praesidio firmo munitus regnavit. Anci liberi, iam comprensis sceleris ministris, ut tantas esse opes Servii nuntiatum est, in exilium ierant.

Opportune bellum cum Veientibus aliisque Etruscis sumptum. In eo bello et virtus et fortuna enituit Tullii; fusoque ingenti hostium exercitu, haud dubius rex Romam rediit. Aggrediturque inde ad pacis longe maximum opus, ut Servium auctorem omnium in civitate ordinum graduumque dignitatis posteri fama ferant. Censum enim instituit, rem saluberrimam tanto futuro imperio, ex quo belli pacisque munia pro opibus cuiusque fierent. Tum classes centuriasque ex censuo descripsit.

Urbs quoque amplificanda visa est; addit duos colles, Quirinalem Viminalemque; inde deinceps Romam auget Esquiliis, ibique ipse, ut loco dignitas fieret, habitat. Aggere et fossis et muro circumdat urbem. Regnavit annos quattuor et quadraginta, ita ut bono etiam moderatoque succedenti regi difficilis aemulatio esset. Id quoque ad gloriam accessit, quod cum illo simul iusta ac legitima regna occiderunt. Id ipsum tam mite ac tam moderatum imperium tamen deponere in animo habuisse dicitur; sed scelus domesticum liberandae patriae consilia agitanti intervenit.

17. Tarquinio el Soberbio, el séptimo y último rey; su tiranía

Creditur, quia non abhorret a cetero scelere, Tulliae iussu Servium esse interfectum. Carpento certe in forum invecta evocavit virum e curia, regemque prima appellavit. Cum ea se domum reciperet, restitit pavidus atque inhibuit frenos is qui equos agebat, iacentemque dominae Servium trucidatum ostendit. Foedum inhumanumque inde traditur scelus, monumentoque locus est. Sceleratum vicum vocant, quo amens furiis Tullia per patris corpus carpentum egisse fertur, partemque sanguinis paterni tulisse ad penates suos.

Inde L. Tarquinius regnare coepit, cui Superbo cognomen facta dederunt, quia socerum sepultura prohibuit, Romulum quoque insepultum periisse dictitans; primoresque patrum, quos Servii rebus favisse credebat, interfecit. Hic regum primus traditum a prioribus morem de omnibus senatum consulendi solvit; domesticis consiliis rem publicam administravit; bellum, pacem, foedera, societates per se ipse, cum quibus voluit, iniussu populi ac senatus, fecit diremitque.

Ad negotia urbana animum convertit; quorum erat primum, ut Iovis templum, monumentum regni sui nominisque, relinqueret. Secutum est magnitudinem imperii portendens prodigium: caput humanum integra facie aperientibus fundamenta templi dicitur apparuisse; quae visa species haud per ambages arcem eam imperii caputque rerum fore portendebat. Intentus perficiendo templo, fabris undique ex Etruria accitis, non pecunia solum ad id publica est usus, sed operis etiam ex plebe. Qui cum haud parvus militiae adderetur labor, minus tamen plebs nolebat templa deum aedificare manibus suis.

18. Gabios es tomada a traición; el rey y las amapolas

Rex Gabios, propinquam urbem, nequiquam vi adortus, postremo minime arte Romana, fraude ac dolo, aggressus est. Sextus filius eius transfugit ex composito Gabios, patris in se saevitiam intolerabilem conquerens. Benigne a Gabinis excipitur. Cum sensim ad rebellandum primores civitatis incitaret, ipse cum promptissimis iuvenum praedatum iret, dux ad ultimum belli legitur. Ibi cum praelia parva inter Romam Gabiosque fierent, plerumque Gabina res superior erat. Tum certatim summi infimique Gabinorum Sextum Tarquinium dono deorum sibi missum ducem credere.

Itaque postquam satis virium collectum ad omnes conatus videbat, tum ex suis unum Romam ad patrem mittit, sciscitatum quidnam se facere vellet. Huic nuntio, quia, credo, dubiae fidei videbatur, nihil voce responsum est. Rex, velut deliberabundus, in hortum aedium transit, sequente nuntio filii; ibi inambulans tacitus summa papaverum capita dicitur baculo decuississe. Interrogando exspectandoque responsum nuntius fessus, ut re imperfecta, redit Gabios. Quae dixerit ipse quaeque viderit, refert; seu ira seu odio seu superbia insita nullam eum vocem emisisse. Sextus, ubi quid parens praeciperet tacitis ambagibus intellexit, primores Gabinorum multos palam, alios clam interfecit. Patuit quibusdam volentibus fuga, aut in exilium acti sunt. Absentium bona atque intereptorum populo divisa sunt. Ita dulcedine privati commodi sensus malorum publicorum adimi, donec, orba consilio auxilioque, Gabina res regi Romano sine ulla dimicatione in manum traditur.

19. Embajada a Delfos; Bruto demuestra no ser un lerdo

Hoc fere tempore portentum terribile visum; anguis ex columna lignea elapsus, cum terrorem in regia fecisset, ipsius regis pectus anxiis implevit curis. Itaque cum ad publica prodigia Etrusci tantum vates adhiberentur, hoc velut domestico exterritus visu, Delphos ad maxime inclitum in terris oraculum mittere statuit. Neque responsa ulli alii committere ausus, duos filios per ignotas eo tempore terras, ignotiora maria, in Graeciam misit. Titus et Arruns profecti. Comes iis additus L. Iunius Brutus, Tarquinia sorore regis natus, iuvenis longe alius ingenio, quam cuius simulationem induerat. Ex industria factus ad imitationem stultitiae, cum se suaque praedae esse regi sineret, Bruti quoque haud abnuit cognomen. Sub eius obtentu cognominis liberator ille populi Romani animus latens opperiebatur tempora sua.

Is tum a Tarquiniis ductus est Delphos, ludibrium verius quam comes. Quo postquam ventum est, perfectis patris mandatis, iuvenes sciscitantur, ad quem ex se regnum Romanum esset venturum. Ex infimo specu vocem redditam ferunt: «Imperium summum Romae habebit qui vestrum primus, iuvenes, osculum matri tulerit». Tarquinii inter se, uter prior, cum Romam redissent, matri osculum daret, sorti permittunt. Brutus, alio ratus spectare Pythicam vocem, velut si prolapsus cecidisset, terram osculo contigit, scilicet quod ea communis mater omnium mortalium esset. Reditum inde Romam.

20. Expulsión de Tarquinio; los primeros cónsules

Tandem Romanos taedet dominationis iniustae Tarquiniorum. A Bruto oratio habita est nequaquam eius ingenii, quod simulatum ad eam diem fuerat, de vi ac superbia regis, miseriisque et laboribus plebis in fossas cloacasque demersae; Romanos homines, victores omnium circa populorum, opifices ac lapicidas pro bellatoribus factos. His atrocioribusque aliis incensam multitudinem perpulit, ut imperium regi abrogaret, exulesque esse iuberet L. Tarquinium cum coniuge ac liberis. Ipse, iunioribus, qui ultro nomina dabant, lectis armatisque, Ardeam in castra est profectus.

Harum rerum nuntiis in castra perlatis, cum re nova trepidus rex pergeret Romam ad comprimendos motus, flexit viam Brutus, ne obvius fieret; eodemque fere tempore diversis itineribus Brutus Ardeam Tarquinius Romam venerunt. Tarquinio clausae portae exiliumque indictum. Liberatorem urbis laeta castra accepere, exactique inde liberi regis. Duo patrem secuti sunt, qui exulatum in Etruscos ierunt. Sextus Tarquinius Gabios, tamquam in suum regnum, profectus, ab ultoribus veterum simultatium est interfectus. L. Tarquinius Superbus regnavit annos quinque et viginti. Regnatum Romae ab condita urbe ad liberatam annos ducentos quadraginta quattuor. Duo consules inde creati sunt, L. Iunius Brutus et L. Tarquinius Collatinus.

Fuente del texto

The History of the Kings of Rome (1903), de Gerald Maclean Edwards (1857-1924), es una obra en dominio público. Puedes descargar el pdf escaneado desde aquí; el documento lo descargué originariamente de Archive.org.